Vermeer expo in Amsterdam is een blockbuster!

Wat zijn de hoogtepunten van deze expo? Liefst 28 van de 37 werken van deze 17de-eeuwse meester waren van 10 februari tot en met 4 juni 2023 te zien zijn in het Rijksmuseum in Amsterdam. Dat is 27 jaar na de laatste Vermeertentoonstelling, toen in het Mauritshuis 22 werken te zien waren.

‘Het is een echte once in a lifetime’, zegt Pieter Roelofs, hoofd schilderkunst van het museum. Door de renovatie van The Frick Collection in New York mogen de drie Vermeers uit die collectie bij hoge uitzondering op reis. ‘Het was voor het Rijksmuseum dè aanleiding deze Vermeertentoonstelling te organiseren’, zegt Roelofs. Meer dan 650.000 mensen hebben de Vermeer expo in het Rijksmuseum gezien. Daarmee is het de best bezochte expo ooit van het Amsterdamse museum. Vanaf dag 1 was er een run op de tickets. De openingstijden werden verruimd tot 23:00 uur en in het laatste weekend tot 02:00 uur maar alle tickets waren uitverkocht. Ik heb zelf  op 13 februari de expo bezocht om de 28 Vermeers te zien allemaal achter de ‘Mona Lisa’ hekjes. Per schilderij heb je zeker 5 minuten nodig om alles grondig te zien en om een foto te maken. Het merendeel van het publiek (55 procent) kwam uit Nederland, maar de Vermeerexpo was ook in trek bij bezoekers uit Frankrijk, Duitsland en Engeland. Andere tentoonstellingen die eerder veel kijkers trokken zijn Late Rembrandt in 2015 (ruim 520.000 bezoekers) en Alle Rembrandts in 2019 (455.000 bezoekers).

Nederland (2019): Rembrandt in het Rijksmuseum.

Voor de overzichtstentoonstelling van de zeventiende-eeuwse meester (1632-1675) was vanaf het begin veel belangstelling. Niet eerder waren er zoveel werken van de Delftse schilder bij elkaar te zien: 28 van de circa 37 schilderijen kwamen over vanuit de hele wereld. Ook hingen er zeven werken die niet eerder in Nederland getoond waren.  Ter vergelijking de expo van Vermeer in het Mauritshuis in 1996 trok ruim 450.000 bezoekers.

Nederland (1996): Johannes Vermeer expo in Mauritshuis.

Johannes Vermeer werd in 1632 in Delft geboren, 26 jaar later dan Rembrandt van Rijn. Lichtval is een belangrijk aspect in het werk van beide schilders. Van 15 februari tot en met 10 juni 2019 werd in het Rijksmuseum de grote Rembrandt expo ‘Alle Rembrandts’ gehouden. Ter gelegenheid van zijn 350e sterfjaar in 2019 presenteerde het Rijksmuseum voor het eerst in de geschiedenis een overzichtstentoonstelling van alle schilderijen, prenten en etsen van Rembrandt uit eigen collectie. Het is een unicum, gezien de kwetsbaarheid van de tekeningen en etsen, dat de hele collectie samen wordt getoond. De tentoonstelling ‘Alle Rembrandts’ geeft een weergaloos beeld van Rembrandt als kunstenaar, als mens, als verhalenverteller en laat zien hoe vernieuwend hij was.

Mozambique (2010): 335e sterfdag Johannes Vermeer (1632 – 1675)

In thematiek en stijl verschillen ze enorm. Rembrandts werk is dramatisch, dat van Vermeer verstild. Ook is de omvang van het oeuvre van Vermeer maar een fractie van dat van Rembrandt, van wie 354 werken bekend zijn. Deskundigen schatten dat Vermeer tussen de 45 en 50 schilderijen heeft gemaakt. Van vijf onbekende schilderijen geven bronnen een beschrijving.

Mozambique (2010): 335e sterfdag Johannes Vermeer (1632 – 1675)

Net als bij Rembrandt bevinden de meeste Vermeers zich in het buitenland. Amerika spant de kroon met veertien werken. De rijken van de nieuwe wereld kochten ze op een moment dat Vermeer niet erg populair was in Europa, behalve in Frankrijk. Daar is de liefde voor Vermeer altijd groot geweest, tot op de dag van vandaag. Nederland heeft zeven werken, de rest van Europa vijftien en in Japan is er één te zien.

Kathiri (1967): Drie schilderijen Johannes Vermeer

Het Melkmeisje

De benaming Het melkmeisje is feitelijk onjuist omdat een melkmeisje een vrouw was die melk aan huis bezorgde; de hier afgebeelde vrouw is een keukenmeid. Ze is als zodanig te herkennen vanwege haar eenvoudige kleding en gestreken hoofdkapje. Ze staat in het midden van de afbeelding, in een kamer met aan de linkerzijde een venster, waardoor het licht binnenvalt. Voor haar, aan de linkerzijde en onder het venster, bevindt zich een tafel, bedekt met een kleed, waarop een mand met brood, een kan, en andere waren staan. De meid schenkt melk vanuit een kruik in een schaal die ook op tafel staat; haar aandacht is gericht op het schenken.

Kingdom of Yemen (1968): Het melkmeisje – Johannes Vermeer.

De ruimte is schaars ingericht, rechts is een voetenstoof afgebeeld. De muur achter haar suggereert een kamer met een verleden; er zitten wat gaten in en er steken twee spijkers uit. Met radiografisch en infraroodonderzoek werd in 2022 vastgesteld dat Vermeer oorspronkelijk op de muur achter de meid een wandrek met kruiken had geschilderd. Rechts beneden stond eerst een vuurmand afgebeeld, die vervangen werd door de voetenstoof en een rij blauwwitte tegeltjes. Vermeer creëerde door die wijzigingen meer rust in de compositie en de aandacht van de beschouwer werd nog meer op de meid en haar handeling gericht.

Caribisch Nederland: Het melkmeisje – Johannes Vermeer.

In 1765 werd het schilderij geveild toen Leendert Pieter de Neufville de collectie, opgebouwd door zijn vader, verkocht. Het werk werd in 1908 van de erfgenamen van Pieter Six van Vromade (1827-1905) door het Rijksmuseum Amsterdam aangeschaft met financiële ondersteuning van het Rijk en de Vereniging Rembrandt.

Nederland (2021): 0 Euro biljet – Het melkmeisje – Johannes Vermeer.

Het meisje op het schilderij giet vanuit een aardewerk kan melk in een kookpot. Deze aardewerk kookpot met twee oren had meestal drie pootjes waarmee het in de hete kooltjes of boven een vuur gezet kon worden. De pootjes kunnen we niet zien, omdat het brood ervoor ligt, maar ze zijn volop bekend van andere schilderijen en uit archeologische vondsten, evenals de kan overigens.

Het schilderij toont drie soorten brood. In de rieten mand op tafel ligt op de voorgrond een iets opengebarsten grof brood dat waarschijnlijk een volkoren tarwebrood is. Links in de mand ligt een veel donkerder brood met een rechthoekig vorm, een roggebrood. Op de tafel liggen grove brokken brood die duidelijk gescheurd of afgebroken zijn. Maar er liggen ook twee lichte broodjes die beide vier punten hebben. Ze zijn vermoedelijk van gebuild tarwemeel of tarwebloem gezien de kleur én in vergelijking met andere exemplaren. Dit type broodje komt namelijk regelmatig op schilderijen uit dezelfde periode voor. De typische vorm komt door het diep kruislings insnijden van het deeg, vlak voordat het gebakken wordt. Je ziet de drie broodtypes hieronder afgebeeld. Je ziet aan het gesneden roggebrood heel goed de vierkante vorm van het brood. Het Melkmeisje is onderdeel van de vaste collectie van het Rijksmuseum en is te zien in de Eregalerij.

De groep Nestlé gebruikt Het melkmeisje als beeldmerk op de zuivelproducten van La Laitière. Aanvankelijk was het de groep Chambourcy in Frankrijk die de afbeelding van Vermeer op haar zuivelproducten gebruikte. Op de verpakkingen wordt alleen de keukenmeid afgebeeld, maar Nestlé heeft het gehele schilderij als beeldmerk laten registreren. In Spaanssprekende landen gebruikt Nestlé de afbeelding bij enkele producten van het zuivelmerk La Lechera. Ook Bruynzeel heeft de Het melkmeisje als beeldmerk gekozen voor de kleurpotloden.

Meisje met de parel

Het schilderij is geen portret, maar een tronie, een fantasiekop. Rembrandt maakte dit genre in de 17e eeuw populair. Tronies werden in groten getale voor de open markt geproduceerd. Anders dan bij portretten waren de modellen vrijwel altijd anoniem. Net als Vermeers andere modellen heeft men het meisje nooit kunnen identificeren. Hoewel zijn oudste dochter Maria, die in die periode twaalf, dertien jaar oud was, als kandidaat wordt genoemd is daar geen enkel bewijs voor. Het afgebeelde meisje draagt een blauwe tulband met een gele, omlaag vallende doek. De tulband werd nat-in-nat geschilderd en bevat tinten van een mix van loodwit en ultramarijn, met daaroverheen een ultramarijn-blauwe glacislaag.

Nederland (2014): Mauritshuis – Meisje met de parel (Internationaal tarief).

De hoofdbedekking contrasteert met het bruinachtig gele jasje met de witte kraag. In het oog springt de ‘parel’, die geen parel is; een grootse creatie van glimlichten en schaduwen en rafelige randen. Met twee verfstreken gaf Vermeer linksboven een helder lichtaccent en onderaan een weerschijn van haar witte kraag. Gezien de grootte en de metalige weerkaatsing (geen lichtverstrooiing zoals bij een parel) is het eerder een glazen, gelakte ‘druppeloorbel’ dan een natuurlijke parel. Ook de modellen op Meisje met de rode hoed en Meisje met de fluit dragen dergelijke oorbellen.

Het lijkt alsof het meisje met haar onbevangen blik direct contact zoekt met de toeschouwer. Haar vochtige, extra rood aangezette lippen geven haar een sensuele uitstraling. De achtergrond is zwart, maar was oorspronkelijk donkergroen. Door de aantasting van kleur en glans is die laag in de loop der eeuwen donkerder geworden.

Nederland (2014): Mauritshuis – Meisje met de parel (Nationaal tarief).

Tot 1995 stond het schilderij bekend als Meisje met tulband. Pas in het Mauritshuis besloot men dat Meisje met de parel een betere naam was. Vincent Icke kwam in 2014 tot de conclusie dat de oorbel geen parel kan zijn: de spiegelende weerkaatsing, peervorm en grootte zijn vreemd aan een gangbare parel. Na geconfronteerd te zijn met het gegeven dat de parel op het schilderij geen parel is, gaf het museum aan de naam toch niet opnieuw te willen wijzigen.

Wat is de relatie tussen Antoni van Leeuwenhoek en Johannes Vermeer? Lees mijn blog over ‘300 jaar Antoni van Leeuwenhoek’.

Na Vermeers dood in 1675 vermeldde de inventarislijst van zijn bezittingen Twee tronijnen geschildert op sijn Turx. Meisje met de parel kan één daarvan zijn geweest. Vermeers mecenas Pieter van Ruijven was mogelijk de eerste eigenaar. Bij zijn dood in 1674 liet Van Ruijven zijn kunstverzameling na aan zijn weduwe. Via zijn dochter kwamen de schilderijen in het bezit van Van Ruijvens schoonzoon Jacob Dissius. Op 16 mei 1696 werden uit Dissius’ nalatenschap 21 schilderijen van Vermeer geveild in Amsterdam, waaronder drie tronies (nr. 38, 39 en 40). Deze brachten respectievelijk 10, 17 en 46 gulden op. De veilinglijst beschreef één daarvan als Een Tronie in Antique Klederen, ongemeen konstig.

Sint Eustatius: Meisje met parel – Johannes Vermeer.

In elk geval is zeker dat het in 1881 opdook bij een veiling in Den Haag. In de catalogus werd aangegeven dat de schilder onbekend was, maar Victor de Stuers, rijksambtenaar voor kunsten, zag meteen dat het een Vermeer was. De Stuers en zijn buurman, kunstverzamelaar Arnoldus Andries des Tombe (1816-1902), spraken af niet tegen elkaar op te bieden. Op deze wijze verwierf Des Tombe het schilderij voor het luttele bedrag van twee gulden, plus dertig cent veilingcommissie. Bij de restauratie van het verwaarloosde werk werd in de linkerbovenhoek de signatuur van Johannes Vermeer ontdekt. Des Tombe had geen nakomelingen en vermaakte bij zijn overlijden in 1902 een deel van zijn kunstverzameling aan het Mauritshuis, waaronder dit schilderij

Tijdens de vernieuwing van dit museum, tussen april 2012 en juni 2014, ging het schilderij samen met andere topstukken van de collectie op reis naar Japan, de Verenigde Staten en Italië. De tentoonstellingen in Tokio, Kobe, New York, San Francisco, Atlanta en Bologna werden door 2,2 miljoen personen bezocht.

Nederland (1996): ECU-brief nr 11 – Johannes Vermeer.

Onder het motto Meisje in de schijnwerper werd het schilderij van 26 februari tot en met 11 maart 2018 op initiatief van het Mauritshuis aan een grondig technisch onderzoek onderworpen. Belangrijkste doelstellingen waren te achterhalen welke materialen Vermeer gebruikt had en hoe hij geschilderd had. De werkzaamheden vonden plaats in de Gouden Zaal van het Mauritshuis en konden door de museumbezoekers worden gadegeslagen. Het project werd begeleid door het Netherlands Institute for Conservation+Art+Science+, waarin het Rijksmuseum Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, TU Delft en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed betrokken zijn. Tot de andere onderzoekers behoorden wetenschappers van de Universiteit Maastricht, National Gallery of Art uit Washington, Shell Technology Centre Amsterdam, Hirox Europe en Universiteit Antwerpen. Op het schilderij werd onder meer röntgen en digitale microscopie en MA-XRF scanning toegepast. Het vorige onderzoek dateerde uit 1994, toen onder meer verfmonsters werden genomen.

Kathiri (1967): Meisje met parel – Johannes Vermeer.

Na 11 maart 2018 werden de bevindingen ontleed. De resultaten werden op 28 april 2020 publiek gemaakt. Een van de ontdekkingen was dat het erop lijkt dat de achtergrond geschilderd was als een groen gordijn. Er werd namelijk ontdekt dat de achtergrond rechtsboven oorspronkelijk kleurverschillen bevatte die de suggestie gaven van geplooide stof. Voor het blauw in de tulband gebruikte Vermeer veel ultramarijn, een toen erg dure verfsoort. Vermeer schilderde bij het Meisje met de parel van de achtergrond naar de voorgrond. Eerst werd de achtergrond groen geschilderd, vervolgens de huid, en daarna achtereenvolgens de gele jas, witte kraag, hoofddoek en oorbel, bestaande uit dekkende en doorschijnende vegen witte verf. Saillant detail is dat bij de oorbel een bevestigingshaakje ontbreekt. Hoewel er met het blote oog geen wimpers zijn waar te nemen, bleek uit onderzoek dat Vermeer op die plek toch kleine haartjes had geschilderd. Ook werden in de verf haartjes van zijn verfkwasten aangetroffen. Uit het onderzoek werd niet duidelijk of het meisje op het schilderij echt heeft bestaan. Om voor een portret door te gaan, bevat het afgebeelde meisje te weinig onderscheidende kenmerken, maar het bleef ongewis of een echt iemand voor Vermeer geposeerd had of dat hij zonder een model had geschilderd.

Burundi (2022): Meisje met parel – Johannes Vermeer.

Tip om toch Vermeers te zien in Nederland

Vanaf 7 juni tot en met 10 oktober 2023 blijven zes werken van Vermeer te zien in het Rijks. Het gaat om Het meisje met de rode hoed (geleend uit de National Gallery of Art in Washington) en Jonge vrouw aan het virginaal (afkomstig uit The Leiden Collection) en de vier werken van Vermeer uit de collectie van het Rijksmuseum. Er zijn 7 Vermeers in Nederland waarvan 4 werken van het Rijksmuseum (Eregalerij). Rest nog 3 Vermeers te zien in het Mauritshuis in de vaste collectie.

Boek: Vermeer (Rijksmuseum, 2023).

Meer info:

De expo van Vermeer in het Rijksmuseum t/m 4 juni 2023 is uitverkocht. U kunt nog wel alle 28 Vermeers digitaal uitgebreid lezen:

https://www.rijksmuseum.nl/nl/johannes-vermeer

Eerdere musea blogs: https://www.postzegelblog.nl/tag/made-in-holland/

Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • Burundi • Caribisch Nederland • Nederlandse Antillen • Nederland • Rembrandt

Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?

(5 stemmen, gemiddeld: 5,00 uit 5)

Laden...