450 jaar Universiteit Leiden: de Oude Sterrewacht

28 maart 2025, 11:35 uur - Randy Koo

De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland. De universiteit telt zeven faculteiten (zes in Leiden en één in Den Haag), waaraan 33.701 studenten ingeschreven zijn in 2025. Wie de Hortus Leiden bezoekt, kan ook de Oude Sterrewacht bezoeken met een tijdelijke expo. In deze tiende blog komt aan de orde: de Oude Sterrewacht.

Gerelateerde artikelen

Post Views: 77

De Oude Sterrewacht

Frederik Kaiser publiceerde in 1854 een eerste ontwerp van een sterrenwacht in het tijdschrift Lectuur voor de Huiskamer. Zijn plan werd niet uitgevoerd, wel het voorstel dat beschreven is in het eerste deel der annalen der Sternwarte in Leiden, uitgegeven in 1868:

“De nieuwe sterrewacht is gebouwd midden tussen twee vleugels, waarvan de eerste de woning is van de directeur, de andere van de twee observatoren en de twee custoden, waarvan één instrumentmaker moet zijn. Een voornaamste vereiste is dat dit gehele personeel aan de sterrewacht woont en aan dat vereiste is voldaan. De sterrewacht zelf bevat ruime vertrekken voor elk der instrumenten, die gebruikt worden, voor de boekerij, voor de rekenkamers der observatoren en rekenaars, een collegekamer en een instrumentmakerswerkplaats.”

De regering toonde zich ongenegen om in de staatsbegroting de post op te nemen voor de stichting van een sterrenwacht. De politicus Jonkheer Daniël Théodore Gevers van Endegeest deed nu een beroep op het Nederlandse volk. Zowel studenten en hoogleraren van de Universiteit van Leiden, maar ook anderen, brachten een aanzienlijke som bijeen, waarvan een sterrenwacht in Leiden gesticht kon worden. Pas toen, in 1856, werd door de minister van Binnenlandse Zaken Gerrit Simons de post op de staatsbegroting gezet. In 1861 werd onder leiding van F. Kaiser een nieuw en groter observatorium gebouwd op een terrein dat gedwongen werd afgestaan door de Hortus botanicus. De Sterrewacht lag toen aan de rand van de stad; er was nog geen bebouwing aan de Witte Singel.

In de vorige sterrenwacht konden slechts relatieve plaatsbepalingen van hemellichamen worden verricht. De nieuwe werd volgens Kaisers plan ook ingericht voor het uitvoeren van zogenaamde absolute onafhankelijke bepalingen. Het werktuig daarvoor was de meridiaancirkel, een kostbaar instrument. Dit werd op 20 april 1861 ontvangen, gemaakt door de firma Pistor & Martins te Berlijn, en was na verloop van weinig dagen op de daarvoor bestemde pilaren opgesteld. Deze telescoop bevond zich van 1955 tot november 2024 in Museum Boerhaave. Naar Kaiser herinnert nog de naam Kaiserstraat, een straat tussen het Rapenburg en de Witte Singel.

Kaiserstraat (Leiden): Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

De Sterrewacht, in een afgesloten stuk van de Hortus, was een enclave in de stad Leiden. Het gebouw bevatte niet alleen werkkamers en koepels met telescopen, maar ook woningen van de hoogleraren en van enkele instrumentmakers, terwijl op het terrein nog enkele kleine woningen stonden die bewoond werden door (vrijgezelle) assistenten. Het geheel was een kleine, besloten leefgemeenschap die in stand is gebleven tot 1974, toen het instituut werd overgeplant naar een nieuw gebouw aan de Wassenaarseweg, ver uit het centrum. Vanaf dat moment werd de Oude Sterrewacht een bijgebouw van de subfaculteit Biologie. Biologie was gevestigd aan de Witte Singel in een flat met toren en omliggende gebouwen op het terrein van het oude Zoötomisch Laboratorium aan de Sterrenwachtlaan. De Sterrewacht werd onder meer gebruikt als gespecialiseerde bibliotheek, voor feest-, college- en werkruimtes en voor de eigen minicomputer, een DEC PDP-11/45 en voor data-invoer op ponskaart voor het centrale IBM S/370 mainframe.

Nederland (2012): Mooi Nederland – steden t/m heden. Leiden: de Lammermarkt met Molen De Valk, de Oude Sterrewacht en de Pieterskerk.

Van 2009 tot en met 2011 is het gebouw gerenoveerd. Het gebouw doet tegenwoordig dienst als collegeruimte voor de Rechtenfaculteit van de Universiteit Leiden. Aanvankelijk was het enkel bedoeld voor opleidingen en cursussen aan professionals zoals advocaten, maar door ruimtenood wordt in het gebouw ook geregeld lesgegeven aan rechtenstudenten. In de kelder is een bezoekerscentrum geopend, dat te bereiken is via de Hortus Botanicus. Er worden rondleidingen gegeven naar de antieke telescopen. In de nieuwste spelling is een observatorium een sterrenwacht. De weg vanaf de Kaiserstraat heet dan ook de Sterrenwachtlaan. Het observatorium heet echter de Oude Sterrewacht of kortweg Sterrewacht, in de klassieke spelling zonder tussen-n.

Expo in de Oude Sterrewacht

In Planten & Planeten maak je een reis door tijd en ruimte: van de oerknal tot het jaar 2125 en nog veel verder. Verwonder je over wat wetenschap, kunst en natuur kunnen vertellen over de ontwikkeling van het leven op planeet aarde. Ontdek de biologie en de sterrenkunde: van stuifmeel tot sterrenstof, van planten tot planeten! Vanaf 7 februari 2025 t/m 24 december 2029. In deze presentatie in de Oude Sterrewacht kun je je verwonderen over wat wetenschap, kunst en natuur ons vertellen over het ontstaan van leven. Wat is de bron van het leven? Waar komt organische groei vandaan? En wat betekent dat voor ons? Planten & Planeten laat zien dat wetenschappers in de afgelopen eeuw grote sprongen voorwaarts hebben gemaakt. Je wordt ondergedompeld in een allesomvattende ervaring: een reis door tijd en ruimte. Aan het eind heb je misschien nog meer vragen dan nu. Want hoe leven precies kan ontstaan, dat is nog altijd een van de grootste geheimen voor de mensheid.

De expositie is van woensdag tot en met zondag van 11.00 tot 16.00 uur open. Bij de tentoonstelling is een uitgebreid activiteitenprogramma met workshops, lezingen, sterrenkijkavonden en rondleidingen door de koepels van de Oude Sterrewacht. Voor kinderen zijn er speciale kinderlades en -workshops. Toegang tot Planten & Planeten is inbegrepen bij een Hortus-ticket. Een uitgebreide recensie van deze expo is te vinden in Mare, nr 23 van 27 maart 2025:

https://www.mareonline.nl/archief/

Telescopen

Galileo Galilei (1564 – 1642) was een Italiaans natuurkundige, astronoom, wiskundige en filosoof. Hij was hoogleraar in Pisa (1589-1592) en Padua (1592-1610). Voordat Galilei de telescoop gebruikte voor zijn astronomische waarnemingen had hij deze in ongeveer augustus 1609 voor de Doge van Venetië gedemonstreerd voor oorlogsgebruik. Anders dan men vooral in Italië nog wel beweert, had Galilei de telescoop niet uitgevonden: hij bracht de Hollandse kijker op de markt. Dit vroege type telescoop was omstreeks 1608 in Middelburg uitgevonden door Lippershey of Sacharias Jansen.

Galilei verbeterde in 1609 de telescoop. Lange tijd dacht men dat hij de telescoop ook als eerste voor astronomische waarnemingen gebruikte maar die eer gaat naar Thomas Harriot. Het was een tijd waarin meerdere wetenschappers vol verwachting de telescoop naar de nachthemel richtten: behalve Galilei en Harriot ook William Lower, Simon Marius, Johannes Fabricius, Odo van Maelcote, Giovanni Paolo Lembo en Christoph Scheiner. Galilei was in maart 1610 de eerste om te publiceren. In Sidereus nuncius, in het Nederlands de Sterrenbode, beschreef hij zijn waarnemingen. De maan was niet mooi gaaf, zoals men altijd beweerd had, maar vertoonde reliëf. Anders dan Harriot zag Galilei niet gewoon vlekken, maar besefte hij dankzij zijn artistieke vaardigheid in chiaroscuro dat het om schaduwen ging. Hij had de kraters gevonden. Verder observeerde hij dat de Melkweg een verzameling sterren was en dat rond Jupiter vier heldere manen draaiden: Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Hij nam ook de schijngestalten van de planeet Venus waar.

Enige maanden later richtte hij de kijker op Saturnus en merkte “iets” op aan beide zijden van deze planeet. Hij dacht dat Saturnus twee manen had maar omdat hij er niet zeker van was wat hij precies gezien had, verpakte hij zijn waarneming in een anagram. Pas Christiaan Huygens concludeerde in 1656 dat wat Galilei gezien had een ringenstelsel moest zijn. De kraters op de maan en de zonnevlekken, die hij later ontdekte, waren in strijd met de leer van Aristoteles over de volmaaktheid van de objecten aan de hemel. Galilei had een verschil van mening met de jezuïeten uit Zürich over wie de zonnevlekken het eerst had ontdekt. Die eer komt aan de jezuïeten toe.

Van Gogh – De sterrennacht

Vanaf 1888, tijdens zijn verblijf te Arles, in wat door velen beschouwd wordt als zijn meest creatieve episode (februari 1888 – mei 1889) en waaruit 187 werken van zijn hand bekend zijn, heeft Van Gogh diverse stukken geschilderd die op ‘De sterrennacht’ lijken. Hij noemde deze periode zelf zijn ‘Studie van de sterrenhemel’. Zo schilderde hij in september 1888 het stuk ‘Sterrennacht boven de Rhône’, dat erg op dit schilderij lijkt. Vincent van Gogh maakte ‘De sterrennacht’ in juni 1889, toen hij gedurende langere tijd vrijwillig was opgenomen in het ziekenhuis van Saint-Paul-de-Mausole in Saint-Rémy-de-Provence voor een psychiatrische behandeling. Ook maakte hij een aantal pentekeningen met hetzelfde onderwerp. Halverwege september stuurde hij de sterrennachtschilderijen naar zijn broer in Parijs.

Vincent van Gogh – De sterrennacht (1889). Collectie: Museum of Modern Art in New York. Bron: Wikipedia.

Het schilderij is een nachttafereel met gele sterren boven een kleine stad met heuvels. Het is een uitzicht vanuit een denkbeeldig punt over een dorp met kerktoren en links een vlammende cipres en rechts olijfbomen tegen de heuvels op. Voor het gebruik van complementaire kleuren greep Van Gogh terug op Delacroix. Vaak wordt het schilderij geassocieerd met de woorden van Vincent van Gogh: ‘Waarom, vraag ik me af, zouden de stralende stippen in de lucht niet net zo makkelijk te bereiken zijn als de zwarte stippen op de kaart van Frankrijk? Net zoals we de trein naar Tarascon of Rouen nemen, gebruiken we de dood om naar de sterren te reizen.’ Hij schreef dit in een brief aan zijn broer Theo die hij verzond vanuit Arles op 9 of 10 juli 1888.

Grenada (2015): Vincent van Gogh – De sterrennacht (1889).

Van Gogh schilderde het stuk in een tijd dat hij een sterke drang naar religie voelde. Hierna zou hij in een depressie terechtkomen. Het is geschilderd in olieverf op doek en meet 73 bij 92 cm. Het wordt gezien als een van zijn grootste meesterwerken. Het behoort tot de permanente collectie van het Museum of Modern Art in New York.