Home » Bloggers » Randy Koo » 450 jaar Universiteit Leiden: Rondje Rapenburg (2)

450 jaar Universiteit Leiden: Rondje Rapenburg (2)

23 februari 2025, 22:34 uur - Randy Koo

De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland. De universiteit telt zeven faculteiten (zes in Leiden en één in Den Haag), waaraan 33.701 studenten ingeschreven zijn in 2025. Het Rapenburg kent vele hoogte-en dieptepunten in de Leidse geschiedenis. Een grote ramp was in 1807. In deze zesde blog komt aan de orde: Rondje Rapenburg, deel 2 met de explosie van het kruitschip in Leiden (1807).

Gerelateerde artikelen

Post Views: 172

Vervolg Rondje Rapenburg

Naar aanleiding van mijn vorige blog over het ‘Rondje Rapenburg’ kreeg ik positieve reacties en de vraag of ik meer kon vertellen over die bekende Rapenburg. Niet alleen bekend onder Leidenaren maar ook ver daarbuiten. Als u een dagje uit Leiden heeft gepland, ga dan ook even langs de VVV Leiden aan de Stationsweg 26, tussen de restaurants en de ANWB. Bij de VVV kun je terecht voor al je vragen over Leiden. U wordt geholpen door een zeer vriendelijk team van het VVV, die u uitgebreid kunnen vertellen over een gezellig dagje uit in Leiden. De opvouwbare Leiden citymap (in 3 talen) is gratis op te halen. Het Rondje Rapenburg is als opvouwbare kaartje ook gratis op te halen. Aanrader voor de eerste kennismaking met onderdelen van de Leidse universiteit:

https://www.universiteitleiden.nl/dossiers/450-jaar/rondje-rapenburg

Ter hoogte van de Nieuwsteegbrug aan het Rapenburg werd Leiden getroffen door de buskruitramp. Op 12 januari 1807 ontplofte hier een schip vol buskruit, en ontstond er een gat in de stad. Daar werd het nieuwe natuurkundig laboratorium gebouwd, later vernoemd naar Kamerlingh Onnes, die hier in 1908 met zijn proeven de koudste plek ter aarde bereikte. Nu is hier de rechtenfaculteit gevestigd. De natuurkundigen zijn verhuisd naar Leiden Bio Science Park.

De explosie van het kruitschip in Leiden (1807)

Iedereen kent de vuurwerkramp Enschede (2000), Jan van Speijk kanonneerboot ontploffing Antwerpen (1831) en de buskruitramp Delft (1654), Maar de Leidenaren kennen de historie van de explosie van het kruitschip op 12 januari 1807 om kwart over vier ’s middags, ten tijde van de Franse bezetting. Leiden was in dat jaar het toonbeeld van een stad in verval. Leiden telde in 1675 nog ruim 65.000 inwoners en een bloeiende textielindustrie. In 1807 was nog maar weinig van over. Het inwonertal was meer dan gehalveerd en tijdens de Franse bezetting had de nijverheid de doodsteek gekregen.

Het Rapenburg te Leiden drie dagen na de ontploffing van het kruitschip op 12 januari 1807 van Johannes Jelgerhuis. Bron: Rijksmuseum.

Een schip met een lading van 37.000 Hollandse ponden (= 17.760 kg) aan buskruit aan boord was die ochtend vanuit Ouderkerk aan de Amstel de stad binnengekomen en had aan het Rapenburg afgemeerd.

Nederland (2007): 200 jaar buskruitramp Leiden (1807 – 2007).

De oudste vorm is zwart buskruit, dat bestaat uit een poeder van zwavel (10%), salpeter (75%) en houtskool (15%).

Het schip ontplofte midden in Leiden in het Steenschuur, een gracht in het verlengde van het Rapenburg. Bij de ramp vielen 151 doden en ruim 2000 gewonden. Direct na de ramp kwam de hulpverlening op gang. Doden en gewonden geborgen, muren gestut. Er werd een flinke premie van tien dukaten uitgeloofd voor iedereen die een overlevende onder het puin vandaan wist te halen. Circa 220 woningen werden compleet verwoest of werden onbewoonbaar verklaard. Zelfs in de verste wijken in Leiden waren ramen kapot en werden dakpannen van het dak afgeblazen. De knal werd in Den Haag gehoord. De oorzaak van de ramp is onbekend. Er wordt beweerd dat een en ander te wijten was aan onvoorzichtigheid van een bemanningslid bij het koken. Een passant zag kort voor de ontploffing dat er aardappelschillen overboord werden gegooid.

Nederland (2017): 210 jaar buskruitramp Leiden (1807 – 2017). Zegel op zegel motief.

Volgens de Leidse kronieken: ‘Er was een hel en schitterend licht, dan een witte wolk zichtbaar boven de huizen van het Rapenburg, die zich met rukken uitbreidde, daarna werd een doffe slag gehoord met sterke dreuning en tegelijk wankelden de huizen, spleten de muren en stortten inéén, Leidens schoonste stadwijk omscheppend in één reusachtigen, ontzettenden puinhoop, ijselijk graf van een aantal harer burgers’.

Ajman, Tsjaad, Mozambique, Nederland: Lodewijk Napoleon.

Koning Lodewijk Napoleon was na vijf uur al op de plaats van de ramp; hij bleef hier ruim een dag. Hij wilde Leiden helpen en stelde duizenden soldaten aan om Leiden op te bouwen. Deze soldaten waren eigenlijk bedoeld om te waken op het strand voor een Engelse invasie. Uit zijn privévermogen stelde de koning 30.000 gulden beschikbaar voor het door hem opgerichte rampenfonds, een aanzienlijk bedrag voor die tijd. Leiden werd hierbij ook vrijgesteld van belasting voor de komende tien jaar (t/m 1817). Hij gaf bakkers in Delft opdracht broden voor de getroffen inwoners van Leiden te bakken, en stuurde zijn hofchirurg naar Leiden.

Lodewijk Napoleon bezoekt de slachtoffers van de kruitramp in Leiden (1807) van Carel Lodewijk Hansen. Bron: Rijksmuseum.

Ook liet hij Paleis Huis ten Bosch tot een noodhospitaal maken. Overal in Holland werd Lodewijk de Goede geroepen.

Daarnaast werd een nationale collecte gehouden. Ondanks de beroerde economische situatie bracht deze – inclusief de giften – in natura bijna twee miljoen gulden op. Van de collecte is een nauwkeurige boekhouding bewaard gebleven. Hierdoor weten we dat er mensen waren die meer dan 5000 gulden konden missen, hetgeen in die tijd een fortuin was.

Tekening van Lodewijk Napoleon in Leiden. Bron: Wikipedia.

Zo voortvarend er gewerkt werd om alles op te ruimen, zo traag en ondoorzichtig verliep de afhandeling en wederopbouw. Er deden geruchten de ronde dat er veel aan de strijkstok bleef hangen en dat sommige slachtoffers hun schadeclaims wel erg hoog opschroefden. Pas in 1833 dus 26 jaar na de ramp werd door het gemeentebestuur de rekening en de verantwoording afgelegd.

Gedenksteen in de kade van het Steenschuur (Leiden). Foto: Arch / Wikipedia.

Er zou een gedenknaald komen en in november 1807 was het ontwerp klaar: een obelisk van 70 voet hoog op graniet met een vergulde inscriptie in het Hollandsch en Latijn. Helaas werd het monument niet gerealiseerd. Aan het Steenschuur is nog een gedenkteken voor koning Lodewijk te vinden. Door de ontploffing was de in de straat gelegen katholieke schuilkerk deels verwoest. De kerk is in opdracht van koning Lodewijk hersteld en gewijd aan Lodewijks schutspatroon Lodewijk de Heilige.

Wat zijn de parallellen van de ramp met het kruitschip uit 1807 en de vernielingen van de Primera winkel tijdens de coronaperiode in Den Bosch in 2021?

Koning Lodewijk Napoleon bezocht de plek van de ramp. Premier Rutte belde mevrouw Maaike Neufeglise van de Primera op dezelfde avond van de vernieling. Koning Willem-Alexander bezocht de dag erna Den Bosch en sprak met mevrouw Maaike Neufeglise (Primera) in haar winkel.
Er werd direct geld ingezameld vroeger via een nationale collecte en nu via Tikkies en via GeenStijl.
Gemeente Leiden stond garant voor de schade. Nu is het een zaak van verzekeringsmaatschappijen en het Openbaar Ministerie die de schade zal verhalen op de relschoppers.

Animatie van de Kruitramp Leiden:

https://www.youtube.com/watch?v=9JA40lcVuH8&feature=youtu.be

Nederland (2022): 215 jaar buskruitramp Leiden (1807 – 2022). Zegel op zegel motief. Andere zegel dan van 2017.

Wordt vervolgd……

Met dank aan Frans Hemelop voor zijn prachtige ontwerpen van Leidse persoonlijke zegels, die als kunstwerken doorgaan: https://hemelop.nl/

Boeken over historische rampen, crisis en catastrofe

Lotte Eilskov Jensen (Hillerød, Denemarken, 1972) is neerlandica en filosoof. Ze werkt als hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis bij de afdeling Nederlandse taal en cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze doet onderzoek naar de rol van cultuur bij rampen en identiteitsvorming. Ze neemt deel aan het door NWO gesubsidieerde zwaartekrachtprogramma Adapt! over aanpassingsvermogen van samenlevingen tijdens crises. Ze is lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en voorzitter van de Werkgroep De Moderne Tijd. Daarnaast schrijft ze recensies voor de Volkskrant en columns voor de lage landen. Na gasthoogleraarschappen aan de Universiteit Gent en UC Louvain, bekleedt ze in 2025 de Isabelle de Charrière leerstoel aan de Université de Lille (Frankijk). In 2024 kreeg ze de Visser-Neerlandia prijs voor haar inzet voor de Nederlandse taal en cultuur.

Crisis en catastrofe gaat in op de invloed van rampen op het geloof in God, solidariteit en liefdadigheid, en lokale en nationale identiteitsvorming in de periode 1750-1940. Ook is er aandacht voor de culturele representatie van rampen in literatuur, schilderijen en gedenkboeken. Het historisch onderzoek naar rampen en rampverwerking heeft de laatste jaren een hoge vlucht genomen. Door de dreiging van klimaatrampen en pandemieën groeit het besef dat rampen een grote invloed hebben op de ontwikkeling van gemeenschappen.

In de periode 1755-1918 deden zich ook tal van rampen voor die de Nederlandse samenleving raakten, zoals de Leidse buskruitramp van 1807, verschillende cholera-uitbraken en grootschalige rivieroverstromingen. In de koloniën waren vulkaanuitbarstingen en watersnoden terugkerende fenomenen. En dan waren er nog grote internationale rampen, zoals de aardbeving in Lissabon van 1755 en de Spaanse griep in 1918. Met bijdragen van Ruben Ros, Erica Boersma, Arti Ponsen, Marita Mathijsen, Lotte Jensen, Fons Meijer, Jan Wim Buisman, Ron Brands, Hans Beelen, Alicia Schrikker, Sander Tetteroo, Judith Bosnak en Rick Honings.

Rampen zijn bepalend geweest voor de geschiedenis van Nederland. Denk bijvoorbeeld aan de Sint-Elisabethsvloed in 1421, toen mensen, dieren en dorpen verdronken. Het landschap veranderde voorgoed. Of aan de Bijlmerramp in 1992, toen een vliegtuig neerstortte in de Bijlmermeer. Er ging een schokgolf door het hele land. De publieke reactie op rampen volgt opvallend vaak eenzelfde stramien, al zijn er natuurlijk ook verschillen. Al eeuwenlang zoeken burgers in tijden van rampspoed houvast in culturele en religieuze rituelen. Ze organiseren liefdadigheidsactiviteiten, benefietconcerten en herdenkingen. De media sturen, steeds meer, de waarneming en publiceren sensationele verhalen over slachtoffers, vorstelijk bezoek en wonderbaarlijke reddingen. Ze wijzen oorzaken en schuldigen aan. Dit rijkgeïllustreerde boek laat zien hoe de Nederlandse samenleving direct en praktisch reageert op rampen en hoe ze daarna voortleven in de culturele herinnering. Schilderijen, monumenten, boeken, documentaires en films dragen kennis én mythes over op volgende generaties. Van de Allerheiligenvloed in 1570 tot de Watersnoodramp in 1953, van de Delftse donderslag in 1654 tot de vuurwerkramp in Enschede in 2000 en van de middeleeuwse pestepidemieën tot de recente coronapandemie.