De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland. De universiteit telt zeven faculteiten (zes in Leiden en één in Den Haag), waaraan 33.701 studenten ingeschreven zijn in 2025. Op 7 februari 2025 vieren we de 450e verjaardag van de universiteit. Het thema van ons lustrumjaar en ook van deze dies natalis is ‘De tijd vooruit’. Al sinds 1575 houden we immers onze blik gericht op de toekomst. In deze eerste blog worden de beginjaren van de Universiteit Leiden geschetst.
Gerelateerde artikelen
Beginjaren Universiteit Leiden
Oprichting
Voorheen was de Universiteit Leuven (opgericht in 1425) de aangewezen plaats voor hogere en wetenschappelijke studie in de Lage Landen. Maar door de Nederlandse Opstand was dit voor studenten uit de noordelijke opstandige provincies niet meer mogelijk. Er was dus behoefte aan een nieuw of vervangend universitair instituut in de Noordelijke Nederlanden. De universiteit werd opgericht door Willem van Oranje in 1575.
Het was in die tijd voor de Noordelijke Nederlanden belangrijk dat zij hun eigen geestelijken konden opleiden (in de nieuwe protestantse theologie en in het Nederlands) en dat verder goed opgeleide mannen beschikbaar kwamen voor het land en de landsregering. Aangenomen wordt dat de keuze voor Leiden een geschenk was van Willem van Oranje aan de stad na Leidens ontzet. De Staten van Holland stichten op instigatie van Willem van Oranje op 3 januari 1575 een universiteit in Leiden. Zo kunnen de jegens Spanje opstandige Nederlandse gewesten hun eigen protestantse predikanten en juridische functionarissen opleiden, en de eenheid tussen de gewesten versterken.
Stichtingsakte van de Universiteit Leiden, nog op naam van vorst Filips II.
Opvallend is dat de stichtingsakte op naam staat van Filips II. Er werden echter in die tijd, waarin Filips II formeel nog het gezag over de gehele Nederlanden had, wel vaker beslissingen in zijn naam genomen. Pas in 1581 verklaarde men Filips II in het Plakkaat van Verlatinghe vervallen van de troon. Op 26 maart 1582 deed Filips II een openbaar plakkaat uitgaan met de strekking dat een ieder die studeerde aan de universiteit als ketter zou worden beschouwd, of in ieder geval verdacht van ketterij, en niet bevoegd was tot enig ambt of enige waardigheid.
Levensechte goden, wapenkletterende schutters en geïmproviseerde professoren. Met een bonte inwijdingsoptocht en honderden opgetrommelde burgers vierde Leiden op 8 februari 1575 de oprichting van de eerste universiteit van de Republiek.
Prent: Optocht bij de inwijding van Universiteit Leiden, 1575 (collectie UBL).
Willem van Oranje financierde de universiteit met geconfisqueerde katholieke geestelijke bezittingen, zoals die van de Sint-Adelbertabdij die in zijn opdracht door de watergeuzen was verwoest. De universiteit werd op 8 februari 1575 ingewijd in de Pieterskerk.
De universiteit was aanvankelijk gehuisvest in het Sint Barbaraklooster, maar verhuisde in 1577 naar het Faliede Bagijnhof aan het Rapenburg, om in 1581 onderdak te kiezen in het geconfisqueerde klooster van de dominicaanse Witte Nonnen aan de overkant van de gracht, dat in 1616 door brand werd verwoest, maar herbouwd werd. Dit gebouw doet nog steeds dienst als het Academiegebouw van de Universiteit Leiden. Het heeft diverse verbouwingen ondergaan, de recentste in 2007-2009.
Nederland (2006): Mooi Nederland – Leiden met o.a. de Hooglandse kerk, het Academiegebouw en de Morspoort.
Basis van de universiteit waren de drie hoofdfaculteiten, Theologie, Rechten en Medicijnen, in die volgorde van belangrijkheid. Daarnaast werd er onderricht gegeven in onder andere filosofie, letteren, wiskunde en in de zeven vrije kunsten (grammatica, dialectica, retorica, arithmetica, geometria, musica, astronomia). Deze vakken werden op vrijwel elke universiteit in die tijd gegeven. Ook was er in Leiden een schermschool. Het schermen diende een nauwkeurig wiskundig patroon te volgen. Hieruit volgde de oprichting van de ingenieursschool, het enige vak in de volkstaal. Dit laatste vak kwam er op instigatie van prins Maurits, die behoefte had aan geschoolde ingenieurs, bekwaam in beschietingstechnieken en vestingbouw in verband met de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje, hoewel de meeste afgestudeerden landmeter werden voor de Republiek. Hoewel deze vakken vooral op vaardigheden waren gericht had het onderricht ook wetenschappelijke consequenties: Ludolf van Ceulen, aangesteld als schermgrootmeester, berekende het getal pi tot op 35 decimalen.
16e tot 19e eeuw
De eerste secretaris van de universiteit was Jan van Hout, afgebeeld op een postzegel (links) uit 1950 (375 jaar Leidse Universiteit). Boven aan de zegel het motto van de Leidse Universiteit: Libertatis Praesidium (= ‘Bolwerk der Vrijheid’).
Vanaf 1950 wordt een wapen gevoerd, dat is omschreven als: “het schild gehouden door een rode leeuw, in de rechter voorklauw een ontbloot zilveren zwaard met gouden gevest opgeheven houdend, het geheel op een vestingwal van steen, waarin in zwarte letters de oude wapenspreuk “Haec libertatis ergo”. De gekruiste Leidse sleutels vinden we ook terug in het 1e dag-stempel 3 October 1950.
De tweede zegel (rechts) betreft Janus Dousa (gelatiniseerde naam van Jan van der Does (1545-1604). Dousa maakte deel uit van het Eedverbond der Edelen. In 1572 werd hij als speciale afgezant naar koningin Elizabeth I van Engeland gestuurd. In hetzelfde jaar verhuisde het gezin Dousa van Noordwijk naar Leiden, toen het kustgebied te onveilig werd door het optreden van de Watergeuzen. Leiden werd twee keer belegerd door de Spanjaarden, in 1573 en 1574. Bij het tweede beleg was Dousa bevelhebber. Het uiteindelijke ontzet van Leiden in oktober 1574 was een hoogtepunt in zijn leven.
In 2006 was het 400 jaar geleden dat Justus Lipsius was overleden. Deze bekende vertegenwoordiger van de menswetenschappen was tegelijkertijd filoloog, veelschrijvend geleerde en humanist.
Na de overwinning op de Spanjaarden mocht Leiden van Willem van Oranje een universiteit stichten. Dousa maakte deel uit van de voorbereidingscommissie. Na de stichting in februari 1575 bleef hij de rest van zijn leven deel uitmaken van het driekoppige college van curatoren. In 1585 werd hij ook benoemd als de eerste bibliothecaris van de universiteit. Het was aan Dousa te danken dat de grote geleerde Justus Lipsius (1547 – 1606) zich in 1579 aan de Leidse universiteit verbond. Na diens vertrek in 1591 lukte het Dousa in 1593 Josephus Justus Scaliger (1540 – 1609), die werd beschouwd als de grootste geleerde van zijn tijd, uit Frankrijk naar Leiden te halen als docent klassieke oudheid. Links: Justus Lipsius. Rechts: Jos Scaliger (onderdeel van de Zomerzegels 1940).
De aanwezigheid van geleerden als Justus Lipsius, Josephus Justus Scaliger, Franciscus Gomarus, Hugo de Groot, Jacobus Arminius, Daniël Heinsius, Snellius en Gerard Vossius verschafte de Leidse universiteit groot Europees aanzien en vanuit heel Europa kwamen studenten om er onderwijs te genieten en bekende geleerden om er les te geven. Deze positie werd tot het eind van de 18e eeuw behouden door de reputatie van geleerden als Herman Boerhaave.
Begin 19e eeuw daalde de universiteit enigszins in internationale reputatie omdat buitenlandse universiteiten, vooral in het opkomende Duitse taalgebied, veel bekende geleerden aan zich wisten te binden. Maar in Nederland bleef ‘Leiden’ toch nog steeds een van de voornaamste universiteiten. Bekende 19e-eeuwse alumni waren Johan Rudolph Thorbecke, grondlegger van de Nederlandse grondwet, en Matthias de Vries, de vader van de Nederlandse taalkunde. In 1860 werd Robert Fruin de eerste bekleder van de leerstoel vaderlandse geschiedenis, waarmee een begin werd gemaakt met de professionele beoefening van de geschiedwetenschap in Nederland.
Wordt vervolgd…..
Met dank aan Frans Hemelop voor zijn prachtige ontwerpen van Leidse persoonlijke zegels, die als kunstwerken doorgaan: https://hemelop.nl/
Met dank aan Peter Janssen voor de frankeermachinestempels. Zie voor info www.frankeerstempel.nl
Logo Universiteit Leiden (Latijnse naam: Academia Lugduno-Batava).
Meer info:
450 jaar Universiteit Leiden: https://www.universiteitleiden.nl/dossiers/450-jaar
Top450 van Universiteit Leiden: https://top450.universiteitleiden.nl/
Alumni (incl Leidraad, 45 mijlpalen uit 450 jaar) van Universiteit Leiden:
https://www.universiteitleiden.nl/alumni
450 jaar editie van Mare, nummer 17/2025: https://www.mareonline.nl/archief/
Feest (programma en verslag) Dies Natalis op 7 februari 2025:
https://www.universiteitleiden.nl/agenda/extra/2025/02/dies-natalis-2025#
https://www.universiteitleiden.nl/nieuws/2025/02/dies-natalis-2025
Leiden viert feest – 450 jaar optochten, t/m 2 maart 2025 (de moeite waard en veel posters):
https://www.lakenhal.nl/nl/verhaal/450-jaar-optochten
Eerdere blogs Universiteit Leiden:
https://www.postzegelblog.nl/tag/universiteit-leiden/
Gerelateerde artikelen
Kijk in onze catalogus voor meer postzegels
• Thematisch • België • Nederland • Onderwijs
Nieuwsgierig naar de nieuwste postzegel- en postzegelproducten?
Kijk dan bij PostBeeld
(9 stemmen, gemiddeld: 4,00 uit 5)
Laden...
Reacties (4) Schrijf een reactie
Een postzegelvriend stelde mij de vraag wat de volgende tekst uit deze blog met de Leidse universiteit te maken heeft?
“Vanaf 1950 wordt een wapen gevoerd, dat is omschreven als: “het schild gehouden door een rode leeuw, in de rechter voorklauw een ontbloot zilveren zwaard met gouden gevest opgeheven houdend, het geheel op een vestingwal van steen, waarin in zwarte letters de oude wapenspreuk “Haec libertatis ergo”
Ik heb hem geantwoord dat dit inderdaad voor een ‘niet-Leidenaar’ moeilijk te begrijpen is. Deze tekst slaat op het Leidse stadswapen en heeft dus geen directe relatie met de Leidse Universiteit. En het Leidse stadswapen staat (helaas) niet afgebeeld.
‘Haec Libertatis Ergo’ betekent overigens: ‘dit omwille van de vrijheid’
Voor je postzegelvriend deze aanvullende info:
a. Bij de FDC van 375 jaar Leidse Universiteit (1950) is sprake van een integraal geheel: envelop, zegels, stempel. Ik geef verklaring over de Leidse sleutels in de stempel.
b. Het Leidse wapen heeft wel degelijk te maken met de stad Leiden en de universiteit. Zonder Leidens ontzet (1574) was er ook geen universiteit Leiden in 1575. Dus een duidelijke relatie van deze uitgifte, zegels en stempel van de ontwerper.
c. Ik hoef geen afbeelding op te nemen van het wapen van Leiden, want ik geef uitleg over de Leidse sleutels. Als ik van alle personen en objecten (bv kunstwerken) afbeeldingen moet opnemen dan wordt de blog wel erg lang en onleesbaar. Dat doen de andere bloggers ook niet. Over het ontbreken ervan heb ik nooit een reactie van gelezen, dat ze afbeeldingen missen.
Overigens dank voor het vertalen van de Latijnse spreuk!
Beste Randy, je behoeft wat mij aangaat niet zo in ‘de verdediging’ te schieten hoor. Iedere blogger heeft zijn eigen stijl en dat is prima toch?
Ik zie bij jou vaak dat je veel uit Wikipedia kopieert en in je blog plakt. Dan krijg je een Wikipedia-stijl. Ik houd er meer van om een eigen verhaal te schrijven. Het één is niet beter dan het ander en voor de lezers is er dan juist afwisseling.
@Willem: Het is geen verdediging, maar een toelichting en aanvullende info voor je postzegelvriend, die mijn blog niet begrijpt. Zelfs niet met Wikipedia info. Laat hem maar opnieuw de blog lezen.
Schrijf een reactie
(registratie is niet nodig)