« Het 18e verzamelvel Mooi Nederland: Waddeneilanden

100 jaar Bauhaus: Invloed op de Nederlandse architectuur en de kunststroming De Stijl »

Home » Bloggers » Randy Koo » 100 jaar Bauhaus: Berlijn periode, Bauhaus gebouwen, docenten en entartete kunst

100 jaar Bauhaus: Berlijn periode, Bauhaus gebouwen, docenten en entartete kunst

20 mei 2019, 9:14 uur - Randy Koo

In deel 3 over 100 jaar Bauhaus gaan we in op de laatste twee jaren van de kunstbeweging. Ook worden nog een aantal bekende docenten beschreven met hun werken en Bauhaus gebouwen in Berlijn. Er waren veel politieke spanningsvelden tussen de laatste directeur Mies van der Rohe (1930-1933) en de NSDAP. De school werd hervormd maar werd uiteindelijk verboden door het naziregime. Veel leden van de Bauhaus school vertrokken naar andere landen. Nazi-Duitsland verbood kunst van kunstenaars (ook van het Bauhaus), die niet voldeed aan de eisen van de naziregime, de zgn. entartete kunst.

Gerelateerde artikelen

Post Views: 2.379

Bauhaus Berlijn (1932-1933)

Op 30 september 1932 werd het Bauhaus ontbonden in Dessau, nadat de NSDAP de gemeenteraadsverkiezingen in 1931 had gewonnen. Ludwig Mies van der Rohe, sinds 1930 de derde Bauhaus-directeur na Walter Gropius en Hannes Meyer, organiseerde de verhuizing naar Berlijn. Bauhaus docenten hervatten hun werk in oktober in een lege telefoonfabriek (Birkbuschstraat 49) in Berlijn-Steglitz. Als gevolg van de politieke onderdrukking van de nazi’s en de drastische bezuinigingen op de financiering van het werk van de school was slechts ten dele mogelijk in de afgelopen tijd van het Bauhaus in Berlijn. Na de huiszoeking door politie en de Sturmabteilung (SA), samen met de daaropvolgende verzegeling van de schoolkamers op 11 april 1933, was er geen sprake meer van goed onderwijs. De korte en dramatische tijd in Berlijn leidde, dat veel docenten en studenten eerder besloten om te vertrekken en te emigreren naar andere landen.

Gedenktafel Birkbuschstr 49 (Lankw) Bauhaus Berlin. Foto: OTFW / Wikipedia.

Nauwelijks een jaar later werd het na de nationaalsocialistische machtsovername gesloten door Mies van der Rohe, die niet wilde toegeven aan politieke eisen van de nieuwe machthebbers, zoals de verwijdering van Joodse en buitenlandse docenten. Het Bauhaus werd op 20 juli 1933 gesloten. In de buurt van de Birkbuschstraße 49 staat een herdenkingsplaat van het inmiddels verdwenen gebouw van het Bauhaus.

Bundesschule des ADGB in Bernau bei Berlin

Hannes Meyer (de tweede directeur van Bauhaus) en Hans Wittwer zijn de ontwerpers van de ‘Bundesschule des ADGB’ (Allgemeinene Deutsche Gewerkschaftsbund)’ in Bernau bei Berlin. De bouw duurde van 1928 tot en met 1930. Op deze school volgden functionarissen vierweekse cursussen. De school moest daarom accommodatie, maaltijdvoorziening en sportmogelijkheden voor circa 130 personen bieden.

Net als Gropius’ Bauhausgebouw Dessau is Hannes Meyers Bundesschule alleen vanuit de lucht als samenhangend complex te begrijpen. Een volledige ‘rundgang’ door het gebouw is te vinden op: http://www.bauhaus-denkmal-bernau.de/baudenkmal/rundgang.html#c63

De ‘Bundesschule des ADGB’ van Meyer mist het esthetisch markante dat Gropius’ Bauhausgebouw Dessau uitstraalt en dat vanwege zijn glazen gevel een sensatie werd. Meyers afgelegen en vrijwel onbekend gebleven ‘school in het bos’ groeide ondanks zijn kwaliteiten nooit uit tot een bedevaartsoord zoals het Bauhaus gebouw in Dessau.

Bauhaus Bundesschule: http://www.bauhaus-denkmal-bernau.de/

Bauhaus Archiv in Berlin

Het Bauhaus Archiv is een Berlijns museum over het Bauhaus. Het werd gedeeltelijk naar ontwerpen van voormalig Bauhaus-directeur Walter Gropius gebouwd en opende zijn deuren in 1979. Het bevat afdelingen met veel voorbeelden van kunst, fotografie, architectuur. Het nieuwe Bauhaus Archiv zal pas in Berlijn worden heropend in 2021.

Bauhaus docenten

Ludwig Mies van der Rohe

Ludwig Mies van der Rohe (1886 – 1969) was een Duits-Amerikaans architect en meubelontwerper. Zijn architectuur bezit heldere afgemeten vormen en onderscheidt zich door het bedacht en precies gebruik van glas, staal en natuursteen. Van hem is de uitspraak: ‘Less is more‘. Het minimalistisch motto ‘Less is more’ vatte zijn stijl goed samen: de vorm moest tot het minimum teruggebracht zijn, maar dat minimum moest wel, qua verhoudingen en materialen, perfect zijn. Na een opleiding tot meubelontwerper kwam hij in dienst bij Peter Behrens, bij wie hij Walter Gropius en Le Corbusier ontmoette (1908-1911). Zijn stijl ontwikkelde zich van een romantisch classicisme tot een modernistische stijl, onder meer beïnvloed door De Stijl.

Waarom is de keuze op hem gevallen als nieuwe directeur van Bauhaus? Hij behoorde tot de toonaangevende moderne architecten van de Weimarrepubliek en gold als apolitiek. Sinds 1926 was hij vice-voorzitter van de Deutscher Werkbund. De Deutscher Werkbund is een Duitse organisatie van architecten en ontwerpers die in 1907 werd opgericht. Hij ontwierp enige woningen voor de Weißenhofsiedlung in Stuttgart, een experimentele woonwijk waarin ook woningen van onder andere Le Corbusier en Hans Scharoun werden gerealiseerd.

1929 Barcelona Pavilion reconstruction by Mies van der Rohe. Foto: Wikipedia.

Voor de wereldtentoonstelling van 1929 in Barcelona ontwierp hij het Duitse paviljoen: een compositie van strakke rechte vlakken, uitgevoerd in luxe materialen. Hij ontwierp voor dit paviljoen ook de designklassieker, de Barcelona-stoel. Het paviljoen diende voornamelijk als ontvangstruimte. Na de wereldtentoonstelling werd het afgebroken maar vanwege het architecturale en monumentale belang is het tussen 1983 en 1986 door een groep Spaanse architecten herbouwd. Daarbij is dankbaar gebruikgemaakt van de originele plannen en zwart-wit foto’s.

In 1987 werd de bovenaanzicht van het paviljoen uitgegeven als Europa CEPT zegel. Uit dezelfde periode dateert zijn Villa Tugendhat (UNESCO) in het Tsjechische Brno. Tsjechië gaf in 2005 deze zegel uit in verband met de internationale postzegeltentoonstelling BRNO 2005. Begin 1932 ontwierp hij ook het Mies van der Rohe Haus in Berlijn.

Het museumgebouw van de Neue Nationalgalerie in het toenmalige West-Berlijn werd zijn laatste ontwerp (1962-1967).

Op het velletje uit 1997 Duitse Architectuur na 1945 staat op de tweede zegel de Nationalgalerie Berlijn. In 1986 gaf de Duitse post Berlijn ook een zegel uit met de afbeelding van de architect.

Na sluiting van het Bauhaus emigreerde hij naar de Verenigde Staten in 1938 en werd directeur van de architectuurafdeling van het Illinois Institute of Technology te Chicago, waardoor de idealen van Walter Gropius’ Bauhaus ruime verspreiding vonden op Amerikaanse bodem. In 1940 ontwierp hij een globaal plan voor de nieuwbouw voor het instituut: een streng rechthoekig complex met afzonderlijke gebouwen voor onderwijs en onderzoek. In 1944 werd hij Amerikaans staatsburger.

USA (1982): misperforatie en standaard zegel Illinois Institute of Technology.

Mies van der Rohe heeft in de periode 1949 – 1951 de appartementen ‘Lake Shore Drive 860-880‘ gebouwd. De USA gaf in 2005 een velletje ‘Masterpieces of Modern American Architecture’ uit met 10 stickerzegels. Lake Shore is de tweede zegel uit de tweede rij van het vel.

Wassily Kandinsky

Wassily Kandinsky (1866 – 1944) was een Russisch-Franse kunstschilder en graficus. Zijn schilderstijl behoorde aanvankelijk tot het expressionisme, soms ook wel gerekend tot het symbolisme. Kandinsky was een van de schilders die vorm en filosofische ondergrond gaf aan de abstracte kunst in het eerste kwart van de twintigste eeuw.

Duitsland (2012): Der blauwe reiter (Franz Marc).

In 1911 richtte Kandinsky met Franz Marc, August Macke en Alexej von Jawlensky de kunstenaarsvereniging Der Blaue Reiter op, genoemd naar een eerder ruiterschilderij van Kandinsky en naar de voorliefde voor paarden van Franz Marc; van de kleur blauw hielden ze allebei. De stroming wordt tot het expressionisme gerekend. Er was niet echt sprake van een georganiseerde beweging. Het ging de deelnemers meer om het onderhouden van een vriendschapsband.

Na de Eerste Wereldoorlog keerde hij terug naar Duitsland en in 1922 werd hij professor aan het Bauhaus van Weimar, waaraan Paul Klee al verbonden was. Hier begon de meest productieve periode uit Kandinsky’s leven. Hij noemde het zelf ‘de tijd, gekarakteriseerd door een lyrisch geometrisme’. Toen het Bauhaus in 1925 verhuisde naar Dessau, oefende hij er dezelfde functie uit. Nog in 1922 realiseerde hij voor de Jurifreie Kunstausstellung van Berlijn een monumentaal decor over de vier muren van het Salon. Dit kunstwerk werd gereconstrueerd in het Nationaal Museum voor Moderne Kunst (M.N.A.M.) van Parijs, in 1977.

In 1924 stichtte hij met Lyonel Feininger, Paul Klee en Alexej von Jawlensky weer een andere kunstenaarsgroep, ‘Die Blauen Vier’. In 1928 kreeg Kandinsky de Duitse nationaliteit, maar in 1933 moest hij Duitsland verlaten, net als Paul Klee. Kandinsky kwam naar Parijs, waar hij de Franse nationaliteit aannam en met Nina de Andrejevski in Neuilly-sur-Seine ging wonen. Hij schilderde er in 1944 zijn laatste stuk “Getemperd élan” en stierf op 13 december 1944.

Bauhaus behang

De tweede Bauhaus directeur Hannes Meyer breidde de afdeling architectuur uit, zijn stelregel was ‘behoefte aan mensen in plaats van luxe’. Industrieel gefabriceerde producten moesten betaalbaar zijn voor bredere lagen en de contacten met de industrie werden geïntensiveerd. Dr. Emil Rasch was de zakelijk leider van de familie Rasch uit Osnabrück. Hij had een visie met Bauhaus achtergrond. Zijn zus Maria Rasch was een student van Wassily Kandinsky. Ze legde de contacten met Bauhaus voor de productie van het behang en bracht het op de markt. De eerste collectie van het Bauhaus behang, de zogenaamde ‘Blue Bauhaus Card’ met 14 oppervlak patronen in vijf tot 15 kleuren werd geproduceerd. Het behang van Bauhaus ontwikkelde zich tot het meest succesvolle product van de school. Het behang (type Bauhaus) is nu nog steeds te koop.

De Duitse post bracht een special stempel uit met ‘Maria Rasch’ tijdens de 60e postzegelbeurs in Osnabrück, tegelijk met het herdenkingsjaar van 100 jaar Bauhaus.

Paul Klee

Paul Klee (1879 – 1940) was een in Zwitserland geboren kunstschilder met de Duitse nationaliteit, die figuratieve schilderijen maakte met een uitgebalanceerde kleurtechniek. Zijn werk behoort tot de moderne kunst. In 1900 ging Klee naar de kunstacademie in München, na een eerdere afwijzing in 1898. Hij kreeg onder andere les van de symbolist Franz von Stuck.

Franz von Stuck (1863-1928), Olympische Spiele Berlin, poster stamp (Reklamemarke) 1916

In de zomer van 1901 verliet hij München en ondernam hij een reis naar Rome, Napels en Florence. De vroegchris-telijke en byzantijnse kunst maakten daar veel indruk op hem. Daarna keerde hij terug naar zijn ouders in Bern, en ontwikkelde zich verder als autodidact.

In 1906 trouwde Paul Klee met Lily Stumpf, pianiste. Klee hoefde in de Eerste Wereldoorlog niet naar het front, zoals Franz Marc die daar sneuvelde. In dienst beschilderde Paul Klee vliegtuigen. In die tijd kreeg hij ook steeds meer succes met zijn kunst. In 1920 werd Klee benoemd tot docent aan het Staatliches Bauhaus in Weimar. In 1924 stichtte Klee met Lyonel Feininger, Wassily Kandinsky en Alexej von Jawlensky weer een andere kunstenaarsgroep, ‘Die Blauen Vier’. In april 1931 eindigde zijn contract als docent aan het Bauhaus en in oktober werd hij benoemd aan de Kunstacademie van Düsseldorf.

In 1933 kwam een ommekeer. Paul Klee werd vrij snel nadat de nationaalsocialisten aan de macht gekomen waren, op staande voet ontslagen. Eerst werd hij ervan ‘beschuldigd’ Jood te zijn, maar zijn ontslag hing ook samen met zijn vermeende linkse politieke activiteiten. Op grond daarvan konden mensen naar willekeur door de nazi’s worden ontslagen. Klee emigreerde, met zijn Duitse nationaliteit, samen met zijn gezin naar zijn geboortestad Bern. Ondanks dit alles was Klee in 1933 zeer productief geweest, met 182 kunstwerken.

Ontwerp zegel 1979.

West-Duitsland (1979): definitief ontwerp zegel 100e geboortejaar Paul Klee.

In Bern moest Klee vijf jaar wachten op naturalisatie tot Zwitser. Na zijn naturalisatie moest hij ook nog de burgerrechten voor het kanton Bern aanvragen. Hij overleed echter voordat die verleend werden. Zijn werk was in die tijd vaak bedroefd, en Klee was ook minder productief dan in andere jaren. In 1937 namen de nazi’s in Duitsland 102 werken van Klee in beslag, waarvan er zeventien op de tentoonstelling Entartete Kunst werden getoond. In 1935 bleek Klee te lijden aan een ernstige, ongeneeslijke ziekte. Dit weerhield hem er niet van om steeds meer te schilderen. In 1939 ging Paul Klee naar Ticino om daar voor zijn ziekte een kuur te ondergaan. Hij werd op 8 juni 1940 opgenomen in een ziekenhuis in Locarno, waar hij op 29 juni 1940 op zestigjarige leeftijd stierf. Klee liet meer dan 9000 kunstwerken na, evenals vele geschriften: essays, dagboeken, evenals vele brieven.

Uitgave 2015: 75e overlijdensjaar Paul Klee.

Klee bestudeerde het Impressionisme van het eind van de 19e eeuw, maar paste het niet direct toe in zijn werk. In 1911 ontmoette hij August Macke, Wassily Kandinsky en Franz Marc. Hij liet zich beïnvloeden door etnografische (primitieve) kunst (zoals Afrikaanse maskers), door kindertekeningen (Karel Appel) en tekeningen van personen met een verstandelijke beperking. In de tweede en laatste tentoonstelling van Der Blaue Reiter in 1912 was Klee met 17 werken vertegenwoordigd. Hij maakte daar kennis met werk van Braque, Picasso en Malevitsj. Hij bracht een bezoek aan Robert Delaunay in Parijs, die kleur het belangrijkste element in de schilderkunst vond. Tijdens een reis van 14 dagen naar Tunis in 1914 met Macke en Louis Moilliet kwam er een doorbraak in het kleurgebruik van Klee. Hij ging steeds kleurrijker schilderen, en maakte ook een stap in de richting van het abstracte. Klee werd ook beïnvloed door zijn collega bij Bauhaus, Johannes Itten, die een invloedrijk werk over kleurenleer heeft geschreven.

Entartete kunst

Entartete Kunst is een Duitse term die in nazi-Duitsland (1933-1945) werd gebruikt om kunst aan te duiden die niet aan de eisen van het nationaalsocialistische regime voldeed. Het ging vooral om moderne kunst uit die tijd, zoals abstracte kunst en het expressionisme. Het betekent in het Nederlands ‘ontaarde kunst’ (of: gedegenereerde), daarbij refererend aan de door de nazi’s wel esthetisch en moreel juist geachte ‘Arische’ kunst. Het betrof een campagne van de NSDAP om de Duitse kunstwereld onder haar controle brengen, zodat deze voor propagandistische doeleinden van de staat kon worden ingezet.

650 kunstwerken die verwijderd waren uit Duitse musea, werden op een tournee gestuurd, als speciale voorbeelden van Entartete Kunst in de Entartete Kunst-tentoonstelling van 1937. De reizende expositie begon in München en bezocht daarna elf andere steden in Duitsland en . Het was de grootste en best bezochte reizende tentoonstelling van die tijd.

Als entartet bestempelde kunstenaars (een selectie): Max Beckmann, Marc Chagall, Otto Dix, Max Ernst, George Grosz, Wassily Kandinsky, Ernst Ludwig Kirchner, Paul Klee, Emil Nolde, Franz Marc, Edvard Munch, Max Pechstein en Oskar Schlemmer.

Duitsland (2002): Ernst Ludwig Kirchner (1880 – 1938).

Als entartet bestempelde kunststromingen. Meerdere artistieke bewegingen werden in hun geheel als ‘ontaard’ beschouwd tijdens het naziregime in Duitsland: Dadaïsme, Expressionisme, Fauvisme, Impressionisme, Kubisme en Surrealisme.

Uitgave 1982: FDC Max Pechstein

Een grote expo over Duitse expressionisten (oa met entartete kunst) is te zien in Singer Laren t/m 25 augustus 2019:

https://www.singerlaren.nl/agenda/420/uit_Museum_Ostwall_Dortmund/Duitse_expressionisten/

Opnieuw Walter Gropius

Walter Gropius

Gropius kreeg de opdracht op een monument te bouwen ter nagedachtenis aan de mensen die de nederlaag van de rechtse Kapp-putsch in 1920 met hun leven hebben betaald. Weimar werknemers verzamelden voor een algemene staking in het Volkshaus Weimar op 15 maart 1920. Soldaten van het leger schoten op hen en doodden negen stakers.

‘Denkmal der Märzgefallenen’ in Weimar von Walter Gropius (1922 errichtet, 1936 von den Nazis zerstört). Foto: Wikipedia.

Het monument van beton, waarvan de abstracte vorm in de woorden van zijn schepper een ‘lichtflits van de grafvloer als symbool van de levende geest’ vertegenwoordigt, werd op 1 mei 1922 onthuld. De bliksem wordt gevolgd door de zeven grafplaten van de slachtoffers. Omdat de herinnering aan de ‘Rode Maart gevallenen‘ in het nationaal-socialisme ongewenst was en het moderne ontwerp van het monument als ‘ontaarde kunst’ werd beschouwd, werd het in februari 1936 verwoest. De bliksem werd opgeblazen en een kolomput werd opgericht tegenover de resterende begraafplaats. In 1946 werd het monument gereconstrueerd in een enigszins gewijzigde vorm. De eerste verjaardag van de bevrijding van het concentratiekamp Buchenwald werd hier gevierd. Historische historische foto’s van vandaag tonen de oorspronkelijke staat van het monument.

In 1928 trad Gropius terug als hoofd van het Bauhaus, om weer als architect aan de slag te gaan. Hij ondervond echter steeds meer hinder van de opkomende NSDAP. De Nazi’s zagen niets in de moderne stijl van het Bauhaus en dwongen na hun machtsovername in 1933 het instituut al snel om zijn deuren te sluiten. Om aan het toenemende repressieve klimaat te ontsnappen, vluchtte Gropius in 1934 in het geheim via Italië naar Engeland. Intussen was Gropius namelijk hertrouwd met Ilse Frank in 1923. Eerder scheidde hij van zijn eerste vrouw Alma Mahler (eerder echtgenote van Gustav Mahler).

Gropius Huis

In 1937 vertrok Gropius met zijn gezin naar de Verenigde Staten, waar hij les ging geven aan de universiteit van Harvard. Mede hierdoor verzekerde hij zich ervan dat de ideeën van het Bauhaus niet verloren gingen. Voor zijn gezin en zij werk bouwde hij het Gropius huis in Lincoln (MA). In 1937 heeft hij het huis ontworpen. Vanaf 1938 tot en met zijn dood in 1969 woonde hij en zij gezin in het huis. In het huis was meubilair aanwezig van Marcel Breuer (van Bauhaus), die vlak na Gropius ook vestigde in de Verenigde Staten. Inmiddels is zijn huis te bezichtigen als museum.

USA (1982): Architecture – Gropius House.

Samen met zes van zijn voormalige studenten richtte hij in 1946 The Architects Collaborative op, dat een van de meest gerespecteerde architectenbureaus ter wereld werd. Hij was met zijn bureau verantwoordelijk voor de bouw van het Harvard Graduate Center (1949), de Amerikaanse ambassade in Athene (1960), en de Universiteit van Bagdad (1961). Hij ontwierp ook het bekende Pan Am Building (1963) in New York. In 1952 ging Gropius met pensioen. Hij overleed in 1969 op 86-jarige leeftijd in Boston. Tegenwoordig wordt hij beschouwd als een van de invloedrijkste figuren in de geschiedenis van de architectuur.

100 jaar Bauhaus

Het is duidelijk waarom Duitsland de kunststroming ‘100 jaar Bauhaus’ grootst wordt gevierd. Door een roadtrip te volgen in de Duitse regio’s krijg je een indruk van deze kunstbeweging. Niet alleen maar de architectuur staat centraal. maar ook andere kunstuitingen van Bauhaus. Het is geen verrassing, dat veel Bauhaus gebouwen horen tot het UNESCO erfgoed:

Fagus gebouw: https://www.fagus-werk.com/de/

Bauhaus Weimar: https://www.weimar.de/kultur/veranstaltungen/bauhaus-100/

Bauhaus Dessau: https://www.bauhaus-dessau.de/de/index.html

UNESCO Duitsland: https://www.unesco.de/

Brno, Villa Tugendhat: http://www.tugendhat.eu/en/homepage.html

Vakantie tip: bezoek dit jaar Duitsland en maak zelf een ‘Grand tour’ langs de belangrijkste Bauhaus gebouwen en expo’s.